OBRZĘDY POŚWIĘCENIA OŁTARZA I KOŚCIOŁA

ROZDZIAŁ IV
OBRZĘDY POŚWIĘCENIA OŁTARZA

Wprowadzenie

I. Natura i godność ołtarza

1. Starożytni Ojcowie Kościoła, rozważywszy słowo Boże, nie wahali się twierdzić, że Chrystus stał się żertwą, kapłanem i ołtarzem własnej ofiary¹.
W Liście do Hebrajczyków Chrystus ukazany jest jako Arcykapłan i żywy Ołtarz niebieskiej świątyni². W Apokalipsie natomiast nasz Zbawiciel jest przedstawiony jako Baranek zabity³, którego ofiarę święty Anioł przenosi na ołtarz w niebie⁴.

Chrześcijanin jest duchowym ołtarzem

2. Skoro Chrystus, Głowa i Nauczyciel, jest prawdziwym ołtarzem, to również Jego członkowie i uczniowie stanowią duchowe ołtarze, na których Bogu składa się ofiarę życia święcie prowadzonego. Sami Ojcowie zdają się o tym mówić: św. Ignacy Antiocheński wyraźnie prosi Rzymian: "Jedynie na to mi pozwólcie, bym mógł ofiarować się Bogu, dopóki ołtarz jest gotowy"⁵. Święty Polikarp, napominając wdowy, by żyły pobożnie, nazywa je "ołtarzem Boga"⁶. Z wypowiedziami tymi zgadzają się wypowiedzi innych, także św. Grzegorza Wielkiego, który poucza: "Czym jest ołtarz Boży, jeśli nie duchem dobrze żyjących? ... Słusznie więc serce sprawiedliwych zwie się ołtarzem Boga"⁷.
Według innego obrazu pojawiającego się u pisarzy kościelnych, wierni, którzy się modlą, ofiarują Bogu swoje błagania i składają dary swoich próśb, sami są żywymi kamieniami, z których Jezus buduje ołtarz Kościoła⁸.

Ołtarz stołem ofiary i uczty paschalnej

3. Chrystus Pan, ustanawiając pod postacią uczty ofiarniczej pamiątkę ofiary, którą miał złożyć Ojcu na ołtarzu krzyża, uświęcił stół ofiarny, przy którym mieli gromadzić się wierni, by uczcić Jego Paschę. Ołtarz jest więc stołem ofiary i uczty, na którym kapłan, przedstawiający Chrystusa Pana, dokonuje tego samego, co Chrystus uczynił i przekazał swoim uczniom, aby czynili na Jego pamiątkę. Wszystko to wyraźnie ukazuje Apostoł, gdy mówi: "Kielich błogosławieństwa, który błogosławimy, czyż nie jest udziałem we Krwi Chrystusa? Chleb, który łamiemy, czyż nie jest udziałem w Ciele Pana? Ponieważ jeden jest chleb, przeto my, liczni, tworzymy jedno ciało. Wszyscy bowiem bierzemy z tego samego chleba"⁹.

Ołtarz znakiem Chrystusa

4. Dzieci Kościoła wszędzie, stosownie do okoliczności, mogą czcić pamiątkę Chrystusa i gromadzić się przy stole Pańskim. Jest jednak godne tajemnicy eucharystycznej, aby chrześcijanie budowali stałe ołtarze do odprawiania Wieczerzy Pańskiej. Zwyczaj ten istniał już od czasów starożytnych.
Ołtarz chrześcijański z natury swojej jest szczególnym stołem ofiary i Uczty paschalnej:
 - szczególnym ołtarzem, na którym na wieki w sposób mistyczny uobecnia się ofiara krzyża aż do przyjścia Chrystusa;
 - stołem, przy którym gromadzą się dzieci Kościoła, aby składać dziękczynienie Bogu oraz przyjmować Ciało i Krew Chrystusa.
We wszystkich więc kościołach ołtarz jest "ośrodkiem dziękczynienia, które dokonuje się przez Eucharystię"¹⁰ i wokół którego sprawuje się wszystkie inne obrzędy Kościoła¹¹.
 Ponieważ przy ołtarzu czci się pamiątkę Pana i rozdziela wiernym Jego Ciało i Krew, pisarze Kościoła widzieli w ołtarzu znak samego Chrystusa. Stąd też wywodzi się twierdzenie: "Ołtarz jest Chrystusem".

Ołtarz miejscem czci męczenników

5. Cała godność ołtarza wypływa stąd, że jest on stołem Pańskim. Dlatego ciała Męczenników nie dodają chwały ołtarzowi, lecz raczej ołtarz podkreśla godność grobu Męczenników. Dla uczczenia ciał Męczenników oraz innych Świętych, jak i dla zaznaczenia prawdy, że ofiara członków wywodzi swój początek z ofiary Głowy¹², wypada nad ich grobami wznosić ołtarze albo składać ich relikwie w ołtarzach tak, by "zwycięskie ofiary znalazły się w tym miejscu, gdzie Chrystus jest ofiarą. Lecz On, który za wszystkich cierpiał, na ołtarzu, oni pod ołtarzem, gdyż Jego męką zostali odkupieni"¹³. Taki układ rzeczy wydaje się w pewien sposób powtarzać duchową wizję Jana Apostoła w Apokalipsie: "Ujrzałem pod ołtarzem dusze zabitych dla Słowa Bożego i dla świadectwa, jakie mieli"¹⁴. Chociaż wszyscy Święci słusznie zwą się świadkami Chrystusa, jednakże w świadectwie krwi istnieje szczególna moc, którą całkowicie i w pełni wyrażają tylko relikwie Męczenników złożone w ołtarzu.

II. Budowa ołtarza

6. Wypada, by w każdym kościele był ołtarz stały. Na innych natomiast miejscach, przeznaczonych do odprawiania świętych obrzędów, może być ołtarz stały lub przenośny.
Ołtarzem stałym nazywamy ołtarz tak zbudowany, że łączy się ściśle z posadzką i nie może być przesunięty. Ołtarz przenośny natomiast można przesuwać¹⁵.

7. W nowych kościołach należy zbudować tylko jeden ołtarz, aby na wspólnym zgromadzeniu wiernych jedyny ołtarz oznaczał jednego Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa, oraz jedną Eucharystię Kościoła.
W kaplicy natomiast, w miarę możliwości w jakiś sposób oddzielonej od nawy kościoła, w której umieszcza się tabernakulum do przechowywania Najświętszego Sakramentu, można postawić drugi ołtarz, gdzie również można odprawić Mszę świętą w dni powszednie dla małej liczby wiernych.
Należy bezwzględnie zaniechać budowy wielu ołtarzy jedynie do przyozdobienia kościoła.

8. Ołtarz należy zbudować w pewnej odległości od ściany, aby kapłan mógł go łatwo obchodzić oraz odprawiać Mszę świętą twarzą do ludu. "Ma znajdować się w takim miejscu, by naprawdę stanowił centrum, na które samorzutnie całe zgromadzenie wiernych zwraca uwagę"¹⁶.

9. Zgodnie z tradycją Kościoła oraz symboliką biblijną właściwą ołtarzowi, mensa ołtarza stałego ma być kamienna i wykonana z kamienia naturalnego. Jednakże można użyć także innego materiału, byleby zgodnie z oceną Konferencji Episkopatu był godny, trwały i wykonany według zasad sztuki.
Kolumny lub podstawa do podtrzymywania mensy ołtarzowej mogą być wykonane z jakiegokolwiek materiału, byle tylko był godny i trwały¹⁷.

10. Z natury swej ołtarz jest poświęcony samemu Bogu, gdyż Ofiarę eucharystyczną składa się samemu Bogu. W takim znaczeniu należy rozumieć zwyczaj Kościoła poświęcania ołtarzy Bogu dla uczczenia Świętych. Wyraził to trafnie św. Augustyn: "Ołtarze wznosimy nie męczennikowi, lecz samemu Bogu męczenników, chociaż na grobach męczenników"¹⁸.
Należy to wyraźnie wytłumaczyć wiernym. W nowych kościołach nie należy nad ołtarzem umieszczać ani figur, ani obrazów Świętych. Nie powinno się również na mensie ołtarza umieszczać relikwii Świętych, gdy się je wystawia do uczczenia przez wiernych.

11. Zgodnie z tradycją liturgii rzymskiej należy zachować zwyczaj składania w ołtarzu relikwii Męczenników i innych Świętych¹⁹. Należy jednak mieć na uwadze:
a) Składane relikwie mają być takiej wielkości, by można było wywnioskować, że są częściami ciał ludzkich. Należy unikać składania zbyt małych części relikwii jednego lub wielu Świętych.
b) Z największą starannością należy dbać o autentyczność składanych relikwii. Lepiej poświęcić ołtarz bez relikwii, niż składać pod nim relikwie niepewnego pochodzenia.
c) Szkatuły z relikwiami nie należy umieszczać ani nad ołtarzem, ani na mensie ołtarza, lecz pod jego mensą.
Tam, gdzie sprawuje się obrzęd złożenia relikwii, jest wskazane odprawienie Wigilii przy relikwiach Męczennika lub Świętego (zob. rozdz. II, nr 10).

III. Sprawowanie poświęcenia

Szafarz obrzędów

12. Poświęcanie Bogu nowo wybudowanych w diecezji ołtarzy należy do biskupa, któremu powierzona została troska o Kościół lokalny. Jeżeli sam nie może tego dokonać, powinien zlecić innemu biskupowi, zwłaszcza swojemu współpracownikowi lub pomocnikowi w pracy duszpasterskiej wśród wiernych, dla których nowy ołtarz został zbudowany. W przypadkach nadzwyczajnych to zadanie biskup specjalnym mandatem może zlecić kapłanowi.

Wybór dnia

13. Ponieważ ołtarz staje się rzeczą świętą przede wszystkim przez sprawowanie Eucharystii, dla podkreślenia prawdy tego stwierdzenia należy unikać odprawiania Mszy świętej na nowym ołtarzu przed jego poświęceniem. W ten sposób Msza poświęcenia będzie też pierwszą Eucharystią sprawowaną na tym ołtarzu.

14. Na poświęcenie nowego ołtarza wybiera się dzień, w którym wierni mogą się liczniej zgromadzić, przede wszystkim niedzielę, chyba że względy duszpasterskie przemawiają za innym terminem. Obrzędów poświęcenia ołtarza nie powinno się sprawować w Triduum Paschalne, w środę popielcową, w dniach Wielkiego Tygodnia oraz w Dzień zaduszny.

Msza poświęcenia

15. Sprawowanie Eucharystii wiąże się ściśle z obrzędami poświęcenia ołtarza. Odprawia się Mszę "Na poświęcenie ołtarza". Jednakże w święto Narodzenia Pańskiego, Objawienia, Wniebowstąpienia, Zesłania Ducha Świętego, jak również w niedziele Adwentu, Wielkiego Postu i wielkanocne odprawia się Mszę z dnia, oprócz modlitwy nad darami i prefacji, które ściśle łączą się z tym obrzędem.

16. Wypada, aby biskup koncelebrował Mszę z innymi kapłanami, a zwłaszcza z kierującymi parafią lub wspólnotą, dla której zbudowano ołtarz.

Części obrzędów

A. OBRZĘDY WSTĘPNE

17. Obrzędy wstępne Mszy poświęcenia ołtarza odbywają się w zwykły sposób, z tym, że opuszcza się akt pokuty, a biskup błogosławi wodę i kropi nią lud oraz nowy ołtarz.

B. LITURGIA SŁOWA

18. W Liturgii słowa zaleca się czytać trzy perykopy wybrane według norm przepisanych rubrykami, albo z liturgii danego dnia (zob. nr 15), albo z tych, które są przewidziane w Lekcjonarzu mszalnym (t. VI, s. 5*-15*) na obrzęd poświęcenia ołtarza.

19. Po czytaniach biskup wygłasza homilię, w której wyjaśnia znaczenie tekstów biblijnych oraz poświęcenia ołtarza. Po homilii odmawia się wyznanie wiary. Opuszcza się natomiast Modlitwę powszechną, gdyż śpiewa się Litanię do Wszystkich Świętych.

C. MODLITWA POŚWIĘCENIA I NAMASZCZENIE OŁTARZA

Złożenie relikwii Świętych

20. Po odśpiewaniu Litanii, jeśli tak postanowiono, składa się w ołtarzu relikwie Męczenników lub innych Świętych, aby zaznaczyć, że wszyscy, którzy są ochrzczeni w śmierci Chrystusa, a przede wszystkim ci, którzy przelali krew dla Pana, uczestniczą w męce Chrystusa (zob. Wprowadzenie, nr 5).

Modlitwa poświęcenia

21. Najważniejszym i jedynie koniecznym obrzędem przy poświęceniu ołtarza jest sprawowanie Eucharystii. Zgodnie jednak z powszechną tradycją zarówno Wschodniego jak Zachodniego Kościoła, odmawia się również specjalną modlitwę poświęcenia, która wyraża wolę poświęcenia ołtarza Panu na stałe i prośbę o Jego błogosławieństwo.

Obrzędy namaszczenia, okadzenia, nakrycia i oświetlenia ołtarza

22. Obrzędy namaszczenia, okadzenia, nakrycia i oświetlenia ołtarza są widocznymi znakami ukazującymi niewidzialne dzieła, których Pan dokonuje za pośrednictwem Kościoła sprawującego Boże misteria, a zwłaszcza Eucharystię.
a) Namaszczenie ołtarza: Przez namaszczenie krzyżmem ołtarz staje się symbolem Chrystusa, który przed wszystkimi został "Namaszczony" i tak jest nazwany. Ojciec przecież namaścił Go Duchem Świętym i ustanowił Najwyższym Kapłanem, aby na ołtarzu swego Ciała złożył w ofierze swoje życie za zbawienie wszystkich.
b) Kadzidło spala się na ołtarzu, aby ukazać, że Ofiara Chrystusa, która w tym misterium wciąż jest obecna, wznosi się do Boga jak miła woń. Ma to również wyrazić myśl, że modlitwy wiernych, pełne błagań i wdzięczności, docierają do tronu Boga²⁰.
c) Nakrycie ołtarza wskazuje, że ołtarz chrześcijański jest miejscem Ofiary eucharystycznej oraz stołem Pańskim. Dokoła niego stoją kapłani i wierni, i przez tę samą czynność, choć spełniają różne funkcje, sprawują pamiątkę śmierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz spożywają Wieczerzę Pańską. Dlatego ołtarz jako stół uczty ofiarnej odpowiednio się przygotowuje i uroczyście przyozdabia. Oznacza to wyraźnie, że ołtarz jest stołem Pana, do którego wszyscy wierni przychodzą z radością, by posilić się Bożym pokarmem, czyli Ciałem i Krwią ofiarowanego Chrystusa.
d) Oświetlenie ołtarza przypomina, że Chrystus jest "Światłem na oświecenie pogan"²¹, którego blaskiem jaśnieje Kościół, a dzięki niemu cała rodzina ludzka.

D. SPRAWOWANIE EUCHARYSTII

23. Na przygotowanym ołtarzu biskup sprawuje Eucharystię, która jest główną i najstarszą częścią całego obrzędu²². Sprawowanie Eucharystii jak najściślej wiąże się z obrzędem poświęcenia ołtarza:
 - przez sprawowanie eucharystycznej Ofiary osiąga się i jasno ukazuje najważniejszy cel, dla którego ołtarz zbudowano;
 - Eucharystia, która uświęca serca przyjmujących ją, w pewien sposób uświęca też ołtarz, jak to niejednokrotnie twierdzili starożytni Ojcowie Kościoła: "Godny podziwu jest ten ołtarz, bo chociaż z natury swej jest kamieniem, staje się święty, gdy tylko przyjmie Ciało Chrystusa";²³
 - ścisły związek poświęcenia ołtarza ze sprawowaniem Eucharystii ukazuje się także przez to, że Msza na poświęcenie ołtarza posiada własną prefację głęboko wnikającą w znaczenie obrzędu.

IV. Adaptacja obrzędów uprawnienia konferencji biskupów w zakresie adaptacji

24. Konferencje Biskupów mogą te obrzędy dostosować do zwyczajów poszczególnych regionów, w taki jednak sposób, by w niczym nie umniejszyć ich godności i uroczystości.
Powinny być zachowane następujące elementy:
a) nie wolno nigdy opuścić odprawienia Mszy świętej z własną prefacją oraz modlitwy poświęcenia;
b) jeżeli ważne przyczyny nie sprzeciwiają się temu, należy zachować obrzędy, które według tradycji liturgicznej mają szczególne znaczenie i wymowę (zob. nr 22), gdy tego wymagają okoliczności, można odpowiednio adaptować formuły.
Przy dokonywaniu adaptacji niech kompetentna władza kościelna przedstawi je Stolicy Apostolskiej i za jej zgodą wprowadzi stosowne zmiany²⁴.

Uprawnienia szfarzy w zakresie adaptacji

25. Do kompetencji biskupa i tych, którzy przygotowują obrzędy, należy decyzja o stosowności złożenia relikwii Świętych. W tej sprawie należy uwzględnić przede wszystkim dobro duchowe wiernych i właściwe zrozumienie ducha liturgii oraz zachować przepisy zawarte w nrze 11.
Rektor kościoła, w którym odbywa się poświęcenie ołtarza, wraz ze współpracownikami w duszpasterstwie powinien ustalić i przygotować wszystko, co dotyczy czytań, śpiewów i pomocy duszpasterskich dla owocnego udziału ludu, i tego, co służy podkreśleniu uroczystości obrzędów.

V. Przygotowanie duszpasterskie

26. Wierni mają być nie tylko wcześnie powiadomieni o poświęceniu nowego ołtarza, lecz także odpowiednio przygotowani, aby mogli czynnie uczestniczyć w obrzędach. Należy ich pouczyć o tym, co oznaczają poszczególne obrzędy i w jaki sposób są dokonywane. Do przeprowadzenia takiej katechezy może służyć podane wyżej Wprowadzenie, w którym mówi się o naturze ołtarza, jego godności oraz znaczeniu i wymowie obrzędów. W ten sposób wierni nabiorą właściwego i należnego szacunku dla ołtarza.

VI. Rzeczy potrzebne do poświęcenia ołtarza

27. Do obrzędów poświęcenia ołtarza należy przygotować:

• Mszał Rzymski, Lekcjonarz i Pontyfikał Rzymski;
• krzyż procesyjny i Ewangeliarz;
• naczynie z wodą do poświęcenia i kropidło;
• naczynie z krzyżmem świętym;
• ręczniki do wytarcia mensy ołtarza;
• jeśli potrzeba tego wymaga: lniany obrus nasycony woskiem lub ceratę wielkości mensy ołtarza;
• tacę i dzbanek z wodą, ręczniki i rzeczy potrzebne do umycia rąk biskupa;.
• płócienny fartuch;
• przyrządy do palenie kadzidła i wonności, względnie ziarna kadzidła i małe świeczki przeznaczone na ołtarz;
• kadzielnicę z łódką i łyżeczką;
• kielich, korporał, puryfikaterze, ręczniczek;
• chleb, wino i wodę do odprawiania Mszy;
• krzyż ołtarzowy, chyba że w prezbiterium znajduje się już krzyż, lub krzyż procesyjny umieszcza się w pobliżu ołtarza;
• obrusy, świece i świeczniki;
• klęcznik dla biskupa;
• według uznania kwiaty.

28. We Mszy świętej poświęcenia ołtarza używa się szat liturgicznych koloru białego lub świątecznego. Należy przygotować:

• dla biskupa: albę, stułę, ornat, mitrę, pastorał oraz paliusz, jeśli go używa;
• dla koncelebrujących kapłanów: szaty do Mszy św. koncelebrowanej;
• dla diakonów: alby, stuły oraz w miarę możliwości dalmatyki;
• dla innych posługujących: alby lub inne szaty prawnie uznane.

29. Jeśli relikwie Świętych mają być umieszczone w ołtarzu, należy przygotować:
a) W miejscu, z którego wyrusza procesja:

• szkatułę z relikwiami otoczoną kwiatami i lampionami. Jeśli trzeba, można ją umieścić przed rozpoczęciem obrzędów w odpowiednim miejscu prezbiterium;
• dla diakonów, przeznaczonych do niesienia relikwii: albę, stułę czerwonego koloru, jeśli są to relikwie Męczenników, w innych wypadkach białego koloru oraz, jeśli to możliwe, dalmatyki. Jeżeli natomiast relikwie niosą kapłani, należy dla nich przygotować ornaty.
  Relikwie mogą nieść także posługujący ubrani w alby lub szaty prawnie uznane.

b) W prezbiterium:
 - mały stół, na którym składa się szkatułę z relikwiami na czas pierwszej części obrzędów poświęcenia.
c) W zakrystii:
 - zaprawę wapienną lub cementową, którą przymocowuje się płytę nakrywającą relikwie; powinien być obecny murarz, który we właściwym czasie zamknie wnękę, w której znajdą się relikwie.

30. Godny zachowania jest zwyczaj wkładania do szkatuły z relikwiami pergaminu, na którym wypisuje się dzień, miesiąc, rok poświęcenia ołtarza, nazwisko biskupa, który dokonał obrzędu, tytuł kościoła, jak również imiona Męczenników lub Świętych, których relikwie złożono w ołtarzu.
Należy sporządzić dwa egzemplarze aktu poświęcenia. Jeden egzemplarz należy zachować w archiwum diecezji, drugi w archiwum kościoła. Powinien je podpisać biskup, rektor kościoła oraz delegaci miejscowej wspólnoty.

PRZYPISY

¹ Cf. S. E p i p h a n i u s, Panarium II, I, Haeresis 55: PG 41,979; s. C y r i l l u s A l e x a n d r i n u s, De adoratione in spiritu et veritate, IX: PG 68,647.
² Por. Hbr 4,14; 13,10.
³ Por. Ap 5,6.
⁴ Cf. Missale Romanum, Ordo Missae, n. 96.
⁵ Ad Romanos 2, 2, ed. F. X. Funk, p. 255.
⁶ Ad Philippenses 4, 3, ed. F. X. Funk, p. 301.
⁷ Homiliarum in Ezechielem II, 10, 19: PL 76,1069.
⁸ Cf. O r i g e n e s, In librum Iesu Nave, Homilia IX, 1: SC 71, pp. 244 et 246.
⁹ Por. 1 Kor 10,16-17.
¹⁰ Missale Romanum, Institutio generalis, n. 259.
¹¹ Cf. P i u s XII, Enc. Mediator Dei et hominum: AAS 39 (1947) p. 529.
¹² Cf. Missale Romanum, Commune Martyrum 8, Super oblata.
¹³ S. A m b r o s i u s, Epistula 22, 13: PL 16,1023; cf. Ps. M a x i m u s T a u r i n e n- s i s, Sermo, 78: PL 57,689-690.
¹⁴ Ap 6,9.
¹⁵ Cf. Missale Romanum, Institutio generalis, n. 265, 261.
¹⁶ Ibid., n. 262.
¹⁷ Cf. ibid., n. 263.
¹⁸ Contra Faustum, XX, 21: PL 42,384.
¹⁹ Cf. Missale Romanum, Institutio generalis, n. 266.
²⁰ Cf. Ap 8,3-4: Angelus "venit et stetit ante Altare habens turibulum aureum, et data sunt illi incensa multa ut daret orationibus sanctorum omnium super Altare aureum, quod est ante thronum. Et ascendit fumus incensorum de orationibus sanctorum de manu Angeli coram Deo".
²¹ Łk 2,32.
²² Cf. V i g i l i u s PP., Epistula ad Profuturum episcopum, IV: PL 81,832.
²³ S. I o a n n e s C h r y s o s t o m u s, Homil. XX in II Cor., 3: PG 61,540.
²⁴ Cf. KL, n. 40: AAS 56 (1964) p. 111.