CZĘŚĆ PIERWSZA
"LITURGIĘ CELEBRUJE CAŁA WSPÓLNOTA"

ROZDZIAŁ II 
ZNAKI LITURGICZNE

-----------------
- Modlitwy i śpiewy -
- Milczenie -
- Postawy -
- Gesty -
- Szaty i naczynia liturgiczne -
- Inne znaki -
----------------

44. Celebracja liturgii wymaga wewnętrznej jedności uczestników. Jest ona owocem działania łaski Bożej oraz świadomego wysiłku człowieka współpracującego z tą łaską. Wyraża się w zewnętrznych znakach takich jak postawy i gesty, modlitwy i śpiewy. Ważną rolę odgrywają tutaj także miejsce celebracji, jego wyposażenie, szaty liturgiczne i inne. Znaki te pochodzą bądź to z ustanowienia samego Chrystusa, bądź Kościoła, a także niektóre są wyrazem pobożności samych wierzących.

45. Najważniejsze znaki, pochodzące od Chrystusa i Kościoła, w czasie celebracji liturgicznej stają się skutecznym narzędziem udzielanej nam przez Boga łaski oraz stanowią formę odpowiedzi Bogu ze strony Kościoła, czyli kultu. Powinny być wykonane w duchu Kościoła, któremu skarb liturgii został przekazany. Wymaga to wiary właściwej Kościołowi, a jednocześnie staje się dla uczestników właściwym miejscem jej pogłębienia. Włączając się świadomie, dobrowolnie i pobożnie w rytm celebracji sprawowanej w Kościele, uczestnik staje w centrum wydarzeń zbawczych, przyczynia się do wzrostu chwały Bożej i umacnia jedność samego Kościoła.

- Modlitwy i śpiewy -

46. Istotnym aspektem czynnego uczestnictwa wszystkich zgromadzonych w celebracji liturgicznej jest włączanie się w sposób przewidziany w modlitwy i śpiewy. Formuły modlitewne Kościoła są nośnikiem wiary wielu pokoleń i dlatego podejmowanie ich wymaga wewnętrznego zaangażowania⁴³. Dopiero wtedy, gdy forma zewnętrzna napełniona jest treścią przeżywaną w sercu, tworzy się prawdziwa jedność między samymi uczestnikami oraz dusza unosi się do Boga. Jednak również dobrze spełniona zewnętrzna forma modlitwy i śpiewu prowadzi do duchowego doświadczenia, którego ona jest nośnikiem.

Modlitwy

47. Liturgia zna różne formuły modlitewne, ukształtowane w poszczególnych miejscach celebracji i spełniające tam odpowiednią rolę. Wszystkie jednak stanowią dziedzictwo Kościoła, dzięki któremu wiara może być poznawana i przekazywana. W modlitwie liturgicznej wierni jednoczą się z Chrystusem, który modli się do Ojca i składa siebie samego w ofierze⁴⁴.

48. "Ponieważ odprawianie Mszy ma z natury charakter społeczny, dlatego wielka siła oddziaływania tkwi w dialogach między celebransem a zgromadzeniem wiernych oraz w aklamacjach, są one bowiem nie tylko zewnętrznymi znakami odprawiania, lecz także tworzą i podtrzymują łączność między kapłanem i ludem. Aklamacja i odpowiedzi wiernych na pozdrowienia i modlitwy kapłana stanowią ten stopień czynnego uczestnictwa, który winien być praktykowany przez zgromadzenie wiernych w każdej formie Mszy, aby jasno się wyrażała i rozwijała akcja całej wspólnoty"^45.

49. W dialogach, aklamacjach i modlitwach tkwi "wielka siła oddziaływania". Należy więc z całą troską wyjaśniać znaczenie każdego dialogu w liturgii, każdej aklamacji oraz innych tekstów modlitewnych.

a. Modlitwy prezydencjalne, zwane czasami także oracjami, zanosi do Boga sam przewodniczący celebracji. Stanowią one zawsze jakiś jej ważny moment. Do takich modlitw należy zaliczyć: kolektę, modlitwę nad darami, modlitwę po komunii, modlitwę wieńczącą prośby, samą modlitwę eucharystyczną, wszelkie formuły poświęcenia oraz inne podobne modlitwy. Zazwyczaj poprzedzone są wezwaniem "Módlmy się" oraz chwilą modlitwy w milczeniu, a kończą się dużą lub małą doksologią. Ich treść stanowi wielkie bogactwo doktryny Kościoła i dlatego nie wolno ich zmieniać i dowolnie interpretować. Sposobem uczestniczenia w tej modlitwie jest jej nabożne słuchanie, łączenie się z celebransem w jej wypowiadaniu oraz odpowiedź "Amen" na zakończenie doksologii.
b. Dialogi, jakie prowadzi kapłan ze wspólnotą w czasie sprawowania liturgii są krótkie, lecz niezwykle treściwe. Każde słowo kapłana skierowane do zgromadzonych przypomina słowa wypowiadane przez Boga w rozmowach z Jego ludem, a szczególnie z osobami powołanymi do szczególnych zadań. Odpowiedź wiernych powinna mieć w sobie także piękno, wielkość i entuzjazm odpowiedzi dawanych przez powołanych, przede wszystkim przez Maryję. Jej "fiat" jest najpiękniejszym wzorem dla każdego "amen" wypowiadanego przez wiernych w czasie celebracji liturgii. Do najbardziej charakterystycznych dialogów należą: "Pan z wami - I z duchem twoim"; "Oto słowo Boże - Bogu niech będą dzięki"; "Ciało Chrystusa - Amen", a także dialog przed prefacją, który przygotowuje uczestników do najważniejszej części celebracji eucharystycznej. Każdy z nich wymaga wyjaśnienia, aby mógł być dobrze przeżywany.
c. Aklamacje pełnią w liturgii rolę krótkiego wyznania wiary. Najbardziej wyróżniona jest aklamacja po przeistoczeniu, w której zgromadzenie wyraża swój udział w dokonującej się tajemnicy: uczestniczy w Ofierze Chrystusa, raduje się Jego zmartwychwstaniem i oczekuje Jego przyjścia w chwale.
d. Wyznanie wiary, to szczególna forma modlitwy wspólnoty oraz poszczególnych jej członków. W starożytności była nazywana "symbolem"46, gdyż jej publiczna proklamacja była znakiem jedności wiary z Kościołem. W obliczu zamazywania wielu prawd wiary, niekiedy nawet wątpliwości w Bóstwo Chrystusa i w Jego Zmartwychwstanie, radosna proklamacja wiary tych, którzy prawdziwie wierzą, może stać się umocnieniem ich wiary oraz wielką pomocą dla wątpiących. Należy dążyć do tego, aby było to radosne oraz pełne wdzięczności i uwielbienia wyznanie wobec Boga i Kościoła kim się jest i w co się wierzy.
e. Modlitwa litanijna, czyli prośby przeplatane wspólną aklamacją (np. Kyrie eleison lub "Ciebie prosimy, wysłuchaj nas, Panie"), spotykamy już w tradycji starotestamentalnej. Również chrześcijanie włączyli taki rodzaj modlitwy do swoich praktyk. Najczęściej były to prośby zanoszone do Boga przez diakona w imieniu całej wspólnoty, a wspólnota włączała się w tę modlitwę powtarzając po każdym wezwaniu Kyrie eleison (ciągle aktualna praktyka Kościołów wschodnich). W liturgii rzymskiej modlitwę litanijną mamy w formie modlitwy powszechnej oraz próśb w jutrzni i w nieszporach. Modlitwa ta jest często odpowiedzią na Słowo Boże, które padając na grunt serc wierzących uzdalnia je do dostrzegania potrzeb ludzkich za przykładem samego Chrystusa. Nawet wtedy gdy prośby są odpowiednio wcześniej przygotowane, zawsze powinno być miejsce także na osobiste prośby, wyrażane w ciszy lub - jeśli to jest przewidziane - podawane głośno. W takiej modlitwie Kościół dostrzega potrzeby każdego człowieka, a także całej społeczności.
f. Modlitwa Pańska, rozpoczynająca się od słów "Ojcze nasz", stanowi wzór wszelkiej modlitwy chrześcijańskiej. Umieszczono ją zatem w trzech najważniejszych momentach codziennej celebracji, takich jak jutrznia, eucharystia i nieszpory. Ponieważ stanowi ona apogeum chrześcijańskiej modlitwy, zwłaszcza ze względu na swoje pochodzenie, wokół tej modlitwy koncentrują się prośby chrześcijańskie i z niej wypływa niejako oficjalna modlitwa Kościoła. W liturgii jest ona odmawiana zawsze na stojąco i jest wyrazem jedności z braćmi i z Chrystusem w modlitwie do Ojca.
g. Inne akty modlitewne, wypowiadane w czasie Eucharystii oraz innych celebracji liturgicznych, są także ważnymi aktami uczestnictwa i posługiwania. Domagają się więc wprowadzenia i wyjaśnienia oraz nieustannego pogłębiania, aby nie stały się rytualnymi formułami przeżywanymi bez zaangażowania serca.

Śpiewy

50. Śpiew w liturgii stanowi nieocenioną wartość, ponieważ w służbie Bożej łączy się ze słowami47, dając im większą siłę oddziaływania. Liturgia przybiera w ten sposób godniejszą postać48, bardziej radosną i wymowną. Przez muzykę i śpiew najszlachetniejsze talenty ludzkie zostają oddane na chwałę Boga oraz człowiek staje się bliższym Stwórcy. Przez śpiew hymnów i pieśni łatwiej także skarb wiary może być przechowywany i przekazywany kolejnym pokoleniom.

51. "Apostoł wzywa wyznawców Chrystusa, którzy zbierają się w oczekiwaniu przyjścia swego Pana, aby wspólnie śpiewali psalmy, hymny i pieśni duchowe /por. Kol 3,16/. Śpiew bowiem jest znakiem radosnego wzruszenia serca /por. Dz 2,46/. Tak więc słuszne jest spostrzeżenie św. Augustyna: "jeśli kto miłuje, ten śpiewa". Już w starożytności stało się przysłowiem, że "kto dobrze śpiewa, podwójnie się modli". Należy zatem przywiązywać wielką wagę do śpiewu podczas obrzędów, uwzględniając przy tym wrodzone zdolności poszczególnych narodów oraz możliwości każdego zgromadzenia. Nie jest jednak rzeczą konieczną zawsze śpiewać wszystkie teksty przeznaczone w zasadzie do śpiewu. Dobierając części, które mają być rzeczywiście śpiewane, pierwszeństwo należy przyznać tym, które mają większe znaczenie, a więc przede wszystkim tym, które śpiewa kapłan i asystujący, a lud na nie odpowiada, oraz częściom wykonywanym wspólnie przez kapłana i lud"⁴⁹.

52. Wiele razy dokumenty Kościoła przypominają o znaczeniu śpiewu w liturgii i domagają się wielkiej troski o formację muzyczną wiernych: "W każdej kulturze należy wykorzystać wszystkie środki sprzyjające ożywieniu śpiewu zgromadzenia"⁵⁰. "Należy starannie przygotować wspólny śpiew podczas Eucharystii niedzielnej, "ponieważ jest to szczególnie stosowny wyraz radości serca, który podkreśla uroczysty charakter zgromadzenia i sprzyja dzieleniu się jedną wiarą i miłością. Należy zadbać o wysoką jakość zarówno tekstów, jak i melodii, aby pojawiające się dziś nowe i twórcze propozycje były zgodne z przepisami oraz godne kościelnej tradycji, która w sferze muzyki sakralnej może się poszczycić dorobkiem o nieocenionej wartości"⁵¹.

53. "Ze szczególną troską należy uczyć śpiewu kościelnego członków religijnych stowarzyszeń ludzi świeckich, ażeby czynnie przyczyniali się do podtrzymywania i pogłębiania udziału ludu w liturgii. Nauczanie zaś śpiewu całego ludu należy przeprowadzić równolegle z nauczaniem liturgicznym, starannie, z cierpliwością, poczynając od pierwszych lat nauki w szkołach podstawowych, stosownie do wieku, stanu, trybu życia i stopnia kultury religijnej wiernych"⁵².

54. Niektóre części liturgii z natury swej wymagają śpiewu. Zalicza się do nich śpiew przed Ewangelią⁵³, antyfony i psalmy, orędzie wielkanocne. Należy więc dołożyć wszelkiej troski, aby te części były zawsze wykonywane zgodnie z wolą Kościoła.

55. Wielkie znaczenie w celebracji liturgicznej ma chór i schola. Szczególnie w przypadku chóru, stanowi on wybraną grupę ludzi wierzących, którzy przejmują na siebie wykonywanie trudniejszych fragmentów śpiewu. Pomagają oni w ten sposób całemu zgromadzeniu liturgicznemu bardziej wznosić swoją duszę do Boga i zanurzać się niejako w liturgii niebiańskiej. Owo zastępowanie zgromadzenia nie może jednak oznaczać całkowitego wykluczenia wiernych z aktywnego udziału w śpiewie. Nie może mieć także znamion koncertu. Występ chóru i scholi zawsze powinien stanowić integralną część liturgii, a ich członkowie powinni mieć możliwość również osobistego uczestniczenia w celebracji, np. przez przyjęcie komunii św. itp.

- Milczenie -

56. Milczenie w czasie liturgii ma pobudzić wiernych do aktywnego w niej uczestniczenia54. Włączają się oni głębiej w ten sposób w przeżywaną tajemnicę. W świętym milczeniu w czasie liturgii uczestniczący może oddać się pogłębieniu tego co pobudziło w nim słuchane Słowo Boże, wykonywane śpiewy, słyszane modlitwy oraz łączenie się z celebrującym kapłanem. Jego natura zależy od miejsca celebracji, w której się znajduje, bowiem stanowi jej integralną część^55. Szczególnego czasu milczenia wymaga misterium eucharystii.

57. Dokumenty Kościoła bardzo często przypominają o zachowaniu milczenia w czasie celebracji liturgicznych. W każdej z nich jest przewidziane miejsce na chwilę ciszy, która spełnia bardzo ważną rolę. Milczenie "jest częścią akcji liturgicznej"⁵⁶, dlatego należy wychowywać wiernych do dobrego przeżywania tych świętych chwil, a także zachowywać je w miejscach wskazanych przez dokumenty Kościoła.

58. "Należy również zachować w odpowiednim czasie święte milczenie. Albowiem przez nie wierni nie tylko nie stają się obcymi i niemymi obserwatorami czynności liturgicznej, przeciwnie, wnikają głębiej w sprawowane misterium. Osiągają ten owoc dzięki wewnętrznemu zaangażowaniu, które ogarnia ich na skutek usłyszanego Słowa Bożego, dzięki pieśniom i wypowiadanym modlitwom, dzięki duchowemu zespoleniu się z kapłanem w jego czynnościach"^57.

Milczenie w celebracji Eucharystii

59. W czasie celebracji Eucharystii milczenie przewidziane jest w wielu miejscach. Znamienne jest, że nowe wydanie OW poszerza jeszcze te chwile ciszy dodając zdanie, że "już przed celebracją należy z całą troską zachować milczenie w kościele, w zakrystii i innych miejscach związanych z celebracją, aby wszyscy mogli się pobożnie i godnie przygotować"⁵⁸:

a. "Należy także zachowywać w stosownym czasie sakralne milczenie jako część akcji liturgicznej. Natura milczenia uzależniona jest od momentu Mszy, w którym ono występuje. I tak w czasie aktu pokuty i po wezwaniu do modlitwy każdy skupia się w sobie; po czytaniu lub po homilii uczestnicy krótko rozważają to, co usłyszeli; po Komunii zaś w sercu swoim wielbią Boga i modlą się"⁵⁹.
b. "Liturgia słowa winna być tak sprawowana, aby sprzyjała medytacji; trzeba więc starannie unikać wszelkiego pośpiechu, który by utrudniał skupienie. Dialog między Bogiem i ludźmi, odbywający się pod natchnieniem Ducha Świętego, wymaga krótkich chwil ciszy, dostosowanych do potrzeb zgromadzenia, aby wierni mogli przyjąć do serc słowo Boże i przygotować na nie odpowiedź przez modlitwę. Owe chwile ciszy w liturgii słowa można z pożytkiem zachować na przykład przed rozpoczęciem samej liturgii słowa, po pierwszym i drugim czytaniu, wreszcie po homilii"⁶⁰.
c. W czasie modlitwy powszechnej zgromadzenie wyraża swe prośby "albo w formie wspólnej inwokacji po intencjach, albo też modląc się w milczeniu"⁶¹.
d. "Kapłan cichą modlitwą przygotowuje się do owocnego przyjęcia Ciała i Krwi Chrystusa. To samo czynią wierni modląc się w ciszy"⁶². Ta chwila milczenia jest najczęściej opuszczana w czasie Mszy Świętej. Jest to pozbawienie wiernych chwili zatrzymania się w ciszy przed ukazaniem Ciała Pańskiego i przyjęciem Komunii Świętej. Mszał rzymski dla diecezji polskich wyraźnie wskazuje, że kapłan odmawia modlitwę przed Komunią Świętą po zakończeniu śpiewu Baranku Boży⁶³.
e. "Podczas Mszy św. dla dzieci również 'należy zachować milczenie we właściwym czasie, jako część obrzędu'. Dzieci także są zdolne do refleksji i rozważania na swój sposób. Jednakże trzeba nimi pokierować, aby w różnych chwilach (np. po Komunii świętej lub nawet po homilii) umiały zwrócić myśli ku sobie na krótka oddać się rozważaniu, albo w sercu swoim wielbić Boga i modlić się do Niego"⁶⁴.

Milczenie w innych celebracjach liturgicznych

60. Chwile milczenia przewidziane są także w sprawowaniu Liturgii godzin: "Można więc roztropnie i zależnie od okoliczności przerwać oficjum chwilami ciszy i skupienia, aby dać możliwość wsłuchania się w głos Ducha Świętego przemawiającego do serca, a także by osobistą modlitwę ściślej złączyć ze słowem Bożym i z oficjalną modlitwą Kościoła. Można tak czynić po każdym psalmie i odmówieniu jego antyfony, idąc w tym za wzorem naszych przodków, a zwłaszcza wtedy, gdy po tej chwili milczenia odmawia się modlitwę odpowiadającą danemu psalmowi. Można również owo milczenie zachować po czytaniach krótkich lub długich, przed lub po responsorium. Należy się jednak wystrzegać tego rodzaju chwil milczenia, które by zniekształcały strukturę oficjum albo nużyły i męczyły uczestników. W odmawianiu prywatnym można się dowolnie zatrzymać dłużej przy zdaniach pobudzających pobożność osobistą. Oficjum nie traci przez to charakteru modlitwy publicznej Kościoła"⁶⁵.

61. Chwile milczenia zalecane są przy wszystkich innych celebracjach liturgicznych:

a. Chrzest - "Liturgia ta (słowa) składa się z czytania jednego lub kilku wyjątków z Pisma świętego, z homilii, po której ma być chwila ciszy, z modlitwy powszechnej kończącej się modlitwą formie egzorcyzmu"⁶⁶.
b. Bierzmowanie - Przed modlitwą biskupa nad kandydatami do bierzmowania "wszyscy przez chwilę modlą się w milczeniu"⁶⁷.
c. Pokuta - "Jeżeli wybiera się kilka czytań, między nimi należy śpiewać psalm lub odpowiednią pieśń, albo zachować milczenie, aby ułatwić głębokie zrozumienie słowa Bożego i przyjęcie go w sercach"^68; "Po wygłoszonej homilii należy zachować przez pewien czas milczenie, aby wierni mogli zrobić rachunek sumienia i wzbudzić żal za grzechy"⁶⁹.
d. Namaszczenie Chorych: "Kapłan w milczeniu kładzie ręce na głowie chorego"⁷⁰.
e. Liturgia pogrzebu: "Wszyscy modlą się przez chwilę w zupełnej ciszy. Po cichej modlitwie następuje śpiew pożegnalny"⁷¹.

- Postawy -

62. W liturgii przyjmuje się zasadniczo trzy postawy: stojącą, siedzącą i klęczącą. Mają one swoje naturalne znaczenie, które zadecydowało o przyjęciu ich w konsekwencji do liturgii świętej. Poprzez udział w świętym misterium zbawienia te zwykłe postawy ludzi zostały naznaczone znamieniem świętości. Każda z nich jest znakiem czynnego uczestnictwa człowieka w dziele zbawienia dokonywanym w liturgii przez Boga i odpowiedzią na Jego objawienie się. Stają się znakami liturgicznymi, które wyrażają i pogłębiają wiarę wiernych, budują ich miłość i jedność w Mistycznym Ciele Chrystusa.

Postawa stojąca

63. Przyjmujemy ją na znak szacunku i czynnego zaangażowania. Jest także znakiem spełniania kapłańskiej posługi przez modlitwę i składanie ofiary oraz znakiem wolności, którą obdarza Chrystus przez swoje zmartwychwstanie. W postawie stojącej wyraża się również czuwanie w oczekiwaniu na przyjście Pana.

64. We Mszy świętej przyjmuje się ją⁷²:
a. od wejścia kapłana do kolekty włącznie;
b. podczas śpiewu przed Ewangelią, w czasie Ewangelii, wyznania wiary i modlitwy powszechnej;
c. od wezwania "Módlcie się, aby" ... aż do: "Baranku Boży", z wyjątkiem modlitwy epikletycznej i słów przeistoczenia;
d. w czasie modlitwy po Komunii i zakończenia Mszy świętej".

65. W sprawowaniu Liturgii godzin obowiązuje⁷³:
a. podczas Wezwania i wersetów rozpoczynających każdą godzinę;
b. podczas hymnu;
c. podczas pieśni z Ewangelii;
d. podczas próśb, Ojcze nasz i modlitwy końcowej.

66. W innych celebracjach przyjmujemy postawę stojącą wtedy, gdy odmawiamy wspólnie modlitwy, śpiewamy hymn, odczytujemy Ewangelię, sprawujemy najistotniejszą część obrzędu (chrztu, małżeństwa...), gdy rozpoczynamy i kończymy celebrację.

Postawa siedząca

67. Jest postawą słuchania i rozważania tego, co mówi Bóg, a także znakiem królewskiej godności i zasiadania do uczty.

68. We Mszy świętej można ją przyjąć⁷⁴:
a. w czasie czytań i psalmu responsoryjnego;
b. w czasie homilii;
c. w czasie przygotowania darów;
d. w czasie rozdzielania Komunii świętej i milczenia po Komunii świętej.

69. W sprawowaniu liturgii godzin można ją przyjąć⁷⁵:
a. podczas czytań i podczas homilii;
b. w czasie śpiewu psalmów;
c. podczas responsorium.

70. W innych celebracjach zachowujemy się podobnie, jak we Mszy świętej i liturgii godzin. Przyjmujemy postawę siedzącą w czasie słuchania słowa Bożego, odmawiania psalmów, medytacji.

Postawa klęcząca

71. Jest wyrazem uniżenia się przed Bogiem, uznania swej małości i niegodności wobec Stwórcy i Zbawcy. Jest także znakiem adoracji Boga oraz kierowania do Niego szczególnie usilnej prośby.

72. Dlatego we Mszy świętej klęczymy⁷⁶:
a. w czasie modlitwy epikletycznej i przeistoczenia;
b. na słowa Oto Baranek Boży; Panie, nie jestem godzien;
c. w czasie przyjmowania Komunii świętej, jeśli okoliczności na to pozwalają.

73. Postawę klęczącą przyjmujemy także w czasie wystawienia Najświętszego Sakramentu, w czasie przyjmowania sakramentu Pokuty, w czasie epiklezy poprzedzającej przyjęcie sakramentu Bierzmowania, w modlitwach prywatnych odmawianych tak w kościele jak i w domu.

74. Nie wszystkie postawy uczestników liturgii są jednoznacznie określone przez przepisy liturgiczne. Często dokumenty Kościoła dopuszczają różne postawy, zostawiając decyzje Konferencjom Episkopatu. W niektórych celebracjach, np. w sprawowaniu liturgii Godzin są także tradycje różnych zakonów, które są pielęgnowane w ich wspólnotach.

75. Najczęściej powraca pytanie o postawy dotyczy sposobu przyjmowania Komunii świętej. Przepisy w tej dziedzinie ulegały w ostatnich latach zmianie:

a. Instrukcja Inaestimabile donum (3.04.1980): "Gdy chodzi o sposób przystępowania do Komunii świętej, wierni mogą ja przyjmować zarówno w postawie klęczącej jak i stojącej, stosownie do norm ustalonych przez Konferencję Episkopatu Polski. Kiedy wierni przyjmują Komunię święta klęcząc, nie wymaga się od nich żadnego innego znaku czci wobec Najświętszego Sakramentu, ponieważ samo klęczenie wyraża akt uwielbienia. Kiedy natomiast przyjmują Komunię świętą na stojąco, winni - podchodząc procesjonalnie do ołtarza - uczynić akt czci, zanim przyjmą Najświętszy Sakrament; powinni to uczynić w odpowiednim miejscu i w taki sposób, by nie zakłócać porządku w przystępowaniu do Komunii świętej"^77.
b. Przepisy wykonawcze Konferencji Episkopatu Polski do instrukcji Inaestimabile donum (11.12.1980): "Zgodnie z uchwałą Konferencji Plenarnej Episkopatu, w diecezja Polski przyjmuje się Komunię świętą z rąk celebransa do ust w postawie klęczącej. Przepisy te należy zachować także w Mszach dla grup specjalnych. W szczególnych okolicznościach, w których uklęknięcie jest bardzo utrudnione, na przykład przy tłumnym udziale wiernych i ścisku alby gdy wierni uczestniczą we Mszy świętej poza kościołem po deszczu, można przyjąć Komunię świętą na stojąco. Nie można wymagać klękania od ludzi obciążonych kalectwem lub chorobą"⁷⁸.
c. Instrukcja Episkopatu Polski dla duchowieństwa (11.03.1987): "Wierni przyjmują Komunię świętą w postawie klęczącej. Mogą również stać, jeśli przemawiają za tym szczególne okoliczności. Jeżeli udziela się Komunii pod dwiema postaciami, przyjmujący ją stoją. W czasie procesji do Komunii należy się troszczyć o zachowanie wzorowego porządku"⁷⁹.
d. "Synod Plenarny potwierdza i wyraża szacunek dla zwyczaju przyjmowania Komunii św. "do ust" w postawie zarówno klęczącej, jak i stojącej, nie wykluczając jednak innych form przyjmowania Komunii św., z zachowaniem najwyższej czci dla Eucharystii"⁸⁰.
e. W przepisach Konferencji Episkopatu Polski widać coraz większe zrozumienie dla postawy stojącej w czasie Komunii świętej. Synod Plenarny dopuszcza obydwie postawy. Każda z nich jest wyrazem czci wobec Najświętszej Eucharystii.

 76. Przy wyjaśnianiu postaw stojącej lub klęczącej należy więcej uwagi poświęcić ich symbolice. Obydwie postawy mogą być wyrazem szacunku i pomagać w dobrym przeżyciu Komunii świętej:

a. Symbolika postawy stojącej w czasie Komunii świętej związana jest przede wszystkim z pielgrzymowaniem. Gdy podchodzi się procesyjnie do ołtarza, przyjmuje się Komunii świętą i wraca się na swoje miejsce, ukazuje się w znaku prawda o tym, że Eucharystia jest pokarmem na drogę ludzkiego życia. Idziemy jako pielgrzymi, umacniamy się chlebem życia i z Chrystusem wracamy do swoich zajęć. Chodzi więc nie o sam fakt "stania" w czasie przyjmowania Komunii świętej, ale o podkreślenie prawdy, że jesteśmy pielgrzymami, a Chrystus jest naszym pokarmem i siłą.
b. Symbolika postawy klęczącej nawiązuje do adoracji i uniżenia. Człowiek klękając wyraża swoją niegodność i małość. Chce też okazać Chrystusowi cześć.

77. Zróżnicowanie dotyczy także postaw zgromadzonych wiernych w czasie procesji z darami.

a. Dokumenty liturgiczne nie podejmują tego zagadnienia w osobnych przepisach. Obowiązują więc zasady ogólne, które trzeba odnieść do tego szczegółowego problemu. Przepisy podane w OWMR oraz przypomniane w Instrukcji dla duchowieństwa stanowią, że w czasie całego obrzędu przygotowania darów wierni mogą przyjąć postawę siedzącą. Dotyczy to także procesji z darami. Taka postawa jest więc przyjmowana w większości wspólnot celebrujących Eucharystię.
b. W niektórych wspólnotach praktykowana jest postawa stojąca w czasie procesji z darami. Jest to znak jedności całego zgromadzenia z tymi, którzy jak przedstawiciele wspólnoty przynoszą dary do ołtarza.

78. Istnieje także zróżnicowanie w postawach przyjmowanych podczas sprawowania liturgii godzin.

a. "Podczas odmawiania psalmów oraz innych pieśni stoi się lub siedzi, zależnie od przyjętego zwyczaju"⁸¹. Najczęściej przyjmuje się postawę siedzącą, ale są wspólnoty, które odmawiają psalmy na stojąco. Zróżnicowanie dotyczy także czasu siadania. Tradycja benedyktyńska zachowuje zwyczaj siadania po odśpiewaniu antyfony do pierwszego psalmu oraz pierwszej części wersetu, który psalm rozpoczyna. Niektóre wspólnoty współczesne przejęły ten zwyczaj. Większość wspólnot zachowuje tradycję rzymska, w której siada się po zakończeniu hymnu, a przed rozpoczęciem antyfony do pierwszego psalmu.
b. Odmienność występuje także w przyjmowaniu postawy podczas responsorium. OWLG nie określa wyraźnie tej postawy. Na zasadzie analogii z psalmem responsoryjnym występującym w Eucharystii, przyjmuje się najczęściej postawę siedzącą. Są jednak wspólnoty, które przyjmują w czasie responsorium postawę stojącą.

79. Jak zachować się we wspólnocie, która przyjmuje postawy inne niż zalecają dokumenty Kościoła? Dokumenty Kościoła mówią najpierw o potrzebie zachowania jedności, a potem omawiają szczegółowe postawy. Jedność jest zasadą naczelną i jej należy podporządkować wszystkie postawy. Tak więc należy się dostosować do zwyczajów wspólnoty, w której człowiek uczestniczy w liturgii. Można natomiast według uznania zwrócić uwagę, że postawy zalecone dzisiaj przez Kościół lepiej niż inne wyrażają w wymiarze widzialnym tajemnicę, którą przeżywamy.

80. Warto zwrócić uwagę także na najczęściej powtarzane błędy i nieprawidłowości w przyjmowaniu postaw podczas celebracji liturgii:

a. Najczęściej powtarzanym błędem jest przyjmowanie takich czy innych postaw bezmyślnie, formalnie i niedbale. Dotyczy to zresztą nie tylko postaw, lecz wszystkich form czynnego zaangażowania. Brak świadomości lub zaniedbanie nieustannej formacji przynosi złe owoce.
b. Poważnym błędem popełnianym przez niektóre osoby jest zbytnie przywiązanie do jednej postawy. Uznają oni tylko tę postawę, a wszystkie inne odrzucają, jako szkodliwe dla uczestnictwa w liturgii. Tymczasem w każdej postawie wyraża się jakaś wewnętrzna wartość, którą należy dostrzec i docenić.
c. Zdarza się niekiedy, że ktoś w czasie liturgii siedząc zakłada nogę za nogę. Jest to postawa zbyt swobodna, jak na wielkość przeżywanej tajemnicy. Dlatego należy jej unikać.

- Gesty -

81. Znaki liturgiczne, w tym i gesty, wtedy spełniają swoją rolę gdy są przeniknięte duchem Słowa Bożego i z niego czerpią swoje znaczenie⁸². Nie są więc znakami dowolnymi, stosowanymi w sposób arbitralny przez każdego z uczestników liturgii. Służą, podobnie jak i inne znaki, budowaniu jedności Ciała Mistycznego oraz wzmacniają i wyrażają wiarę uczestników i całego Kościoła.

82. "Celebracja sakramentalna składa się ze znaków i symboli. Według Boskiej pedagogii zbawienia ich znaczenie ma swoje korzenie w dziele stworzenia i w kulturze ludzkiej, ukonkretnia się w wydarzeniach Starego Przymierza, a w pełni objawia w osobie i dziele Chrystusa"^83.

Przyklęknięcie

83. Przyklęknięcie jest znakiem czci i adoracji oraz uniżenia się przed Bogiem. Gest ten jest więc zarezerwowany dla Najświętszego Sakramentu oraz uczczenia krzyża od Adoracji Krzyża w czasie Liturgii Męki Pańskiej w Wielki Piątek aż do rozpoczęcia Wigilii Paschalnej⁸⁴.

84. Przyklęka się na prawe kolano, zginając je aż do ziemi. W dokumentach liturgicznych nie ma mowy o przyklękaniu na dwa kolana. Jest to uznawane za postawę klęczącą. Gest przyklęknięcia oznacza przyklękanie na jedno kolano.

85. W czasie Mszy świętej przyklękają:

a. Wszyscy w Uroczystość Narodzenia i Zwiastowania Pańskiego w czasie odmawiania Wierzę z Boga na słowa: "I za sprawą Ducha św. przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem"⁸⁵.
b. Celebrans wraz z asystą po dojściu w procesji wejścia do ołtarza oraz przy odchodzeniu po zakończeniu celebracji, jeśli w prezbiterium znajduje się tabernakulum. Nie przyklękają, lecz czynią skłon głową osoby, które niosą krzyż procesyjny, świece oraz Ewangeliarz⁸⁶.
c. Sam kapłan przyklęka po ukazaniu hostii, po ukazaniu kielicha oraz przed Komunią świętą (pozostali uczestnicy Eucharystii w tym czasie klęczą), a także, gdy po udzieleniu Komunii świętej chowa Najświętszy Sakrament w tabernakulum.
d. Nie przyklęka się przy innych przejściach w czasie Mszy świętej (np. przy okadzeniu, podchodzeniu do wykonania czytania...)⁸⁷.

86. Poza Mszą święta wszyscy przyklękają, gdy przechodzą przed Najświętszym Sakramentem. Nie czynią tego, gdy idą w procesji⁸⁸. Po przyjściu do kościoła oraz przed wyjściem z niego zalecone jest nie tylko przyklęknięcie, lecz trwanie przynajmniej przez chwilę w postawie klęczącej.

87. Gest przyklęknięcia, choć wydaje się łatwy i prosty, sprawia jednak w praktyce wiele trudności. Warto więc zwrócić uwagę na niektóre przynajmniej błędy w jego spełnianiu:

a. Gdy przyklęka wiele osób na raz, bardzo trudno jest zachować jedność. Poszczególne osoby przyklękają w różnym czasie, przez co czynność ta traci piękno. Należy tego unikać. Gdy usługuje liczniejszy zespół, ceremoniarz powinien podawać odpowiednią komendę. Każdy z członków zespołu powinien ją znać i umieć się do niej dostosować.
b. W wielu parafiach przyjął się zwyczaj przyklękania między ołtarzem a tabernakulum. Należy tego unikać, gdyż ołtarz jest także znakiem Chrystusa. Gdy przechodzimy przed ołtarzem należy zawsze przed nim uczynić głęboki skłon⁸⁹.
c. Niekiedy ministranci przyklękający przed Mszą świętą lub po jej zakończeniu wykonują jeszcze drugi akt czci, mianowicie skłon głowy. Liturgia nie przewiduje wykonywania dwóch gestów o podobnym znaczeniu jednego po drugim. Oddajemy cześć albo przez przyklęknięcie albo przez skłon głowy⁹⁰.
d. Wiele osób wchodząc do kościoła klęka i w czasie przyklękania czyni znak krzyża. Nie jest to dobry zwyczaj. Czynności te należy wykonać oddzielnie, gdyż każda wyraża inną treść.

Skłony

88. Skłon wyraża cześć i szacunek wobec osoby lub jej znaku. W liturgii istnieją dwa rodzaje skłonów: głowy i ciała⁹¹.

89. Skłon głowy wykonują:

a. Wszyscy, gdy wymawiają imiona trzech Osób Boskich oraz imię Jezusa, Maryi i Świętego, na którego cześć sprawuje się liturgię⁹² oraz gdy przyjmują błogosławieństwo.
b. Usługujący, którzy niosą w procesji wejścia krzyż, świece i Ewangeliarz, czynią skłon głową po dojściu do ołtarza, a przed położeniem niesionych znaków na wyznaczonym miejscu. Wszyscy usługujący, którzy podchodzą do kapłana, aby spełnić wobec niego posługę (np. z lavabo lub księga) oraz gdy odchodzą po jej spełnieniu, a także ci, którzy przechodzą przed kapłanem⁹³.

90. Skłon ciała, czyli głęboki ukłon wykonują:

a. wszyscy, ilekroć przechodzą przed ołtarzem, przy którym nie ma Najświętszego Sakramentu oraz w czasie odmawiania Credo na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem⁹⁴. Skłon taki powinny wykonać także osoby, które podchodząc do przyjęcia Komunii świętej nie mogą przyklęknąć z powodów zdrowotnych lub też ze względu na wielką liczbę uczestników Eucharystii⁹⁵.
b. usługujący, gdy w procesji wejścia dochodzą do ołtarza, przy którym nie ma Najświętszego Sakramentu, gdy po zakończeniu celebracji od niego odchodzą lub w czasie celebracji przed nim przechodzą⁹⁶; gdy podchodzą do biskupa, aby mu usłużyć oraz gdy od niego odchodzą, a także gdy idąc do spełnienia jakiejś posługi przed nim przechodzą⁹⁷, turyferariusz i nawikulariusz wykonują także głęboki skłon przed i po okadzeniu⁹⁸.
c. celebrans wykonuje skłon ciała: odmawiając modlitwę przed odczytaniem Ewangelii (Wszechmogący Boże, oczyść serce i usta moje), odmawiając modlitwę w czasie przygotowania darów (Przyjmij nas, Panie, stojących przed Tobą), wypowiadając słowa konsekracji, odmawiając w kanonie rzymskim słowa Pokornie Cię błagamy, wszechmogący Boże; diakon czyni taki skłon, gdy prosi o błogosławieństwo przed odczytaniem Ewangelii⁹⁹.

91. Wykonywania skłonów głowy i ciała, podobnie jak przyklękanie i zajmowanie postaw, rodzi różne pytania. Oto niektóre z nich:

a. W którą stronę należy się kłaniać podchodząc do czytania lekcji lub innej posługi? Są różne tradycje. Jedni kłaniają się w stronę tabernakulum, inni w stronę ołtarza, a jeszcze inni w stronę celebransa. CE określa tę sprawę jednoznacznie, gdy Eucharystii przewodniczy biskup¹⁰⁰. W takiej sytuacji usługujący kłaniają się zawsze w jego stronę. Zaleca się tę zasadę odnieść także do kapłana, gdyż on występuje w imieniu biskupa i jest także znakiem Chrystusa.
b. Czy osoby niosące krzyż, świece i Ewangeliarz po umieszczeniu niesionych znaków na wyznaczonych miejscach czynią jeszcze skłon lub przyklękają? W świetle zasad podanych w nowym wydaniu OW czynią one skłon głową w chwili, gdy podchodzą do ołtarza, następnie kładą niesione znaki we wskazanych miejscach i odchodzą nie przyklękając.
c. Czy w czasie odmawiania "Wierzę w Boga", na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem wykonuje się skłon głową, czy też głęboki skłon ciała? OW wyraźnie mówi o skłonie ciała. Należy więc taki akt czci wykonywać.

Znak krzyża

92. Znak krzyża należy do najczęściej wykonywanych znaków religijnych, tak w liturgii, jak i poza nią. Jest to znaczenie się chrześcijanina chwalebnym krzyżem naszego Pana Jezusa Chrystusa. Jest wyznaniem wiary w Boga Trójjedynego, który dokonał dzieła zbawienia przez krzyż Jezusa Chrystusa. Należy więc spełniać ten znak z najwyższą czcią i w skupieniu.

93. Znak krzyża przez dotknięcie czoła, piersi i ramion wykonujemy:

a. Przy wchodzeniu do kościoła żegnając się wodą święconą. Znak ten przypomina sakrament Chrztu.
b. W czasie sprawowania Eucharystii czynimy wraz z kapłanem i wszystkim zgromadzonymi przy rozpoczęciu celebracji¹⁰¹. Żegnamy się, gdy w czasie Mszy świętej ma miejsce pokropienie wodą święconą. Czynimy ten znak także przyjmując błogosławieństwo na zakończenie Eucharystii.
c. W sprawowaniu liturgii godzin: na początku Godziny przy słowach: "Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu"; rozpoczynając pieśń z Ewangelii, tzn. pieśń Zachariasza, pieśń Maryi i pieśń Symeona¹⁰²; przyjmując błogosławieństwo na zakończenie celebracji.
d. Można go uczynić przyjmując błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem.
e. Przy wychodzeniu z kościoła żegnając się wodą święconą. Jest to modlitwa, aby łaska Chrztu, umacniała człowieka w dawaniu świadectwa o Chrystusie wobec braci.

94. Inne formy znaku krzyża wykonujemy:
a. Znak krzyż na "czole, ustach i sercu (by Ewangelia była w naszym umyśle, na naszych wargach i w naszym sercu) czynimy wraz z głównym celebransem przed Ewangelią, gdy ten wypowiada formułę: "Słowa Ewangelii według świętego ..."¹⁰³.
b. Znak krzyża na wargach czynimy rozpoczynając modlitwę liturgii godzin przy słowach: "Panie, otwórz wargi moje"¹⁰⁴.

95. Oto niektóre pytania i wyjaśnienia dotyczące wykonywania znaku krzyża w celebracjach liturgicznych:

a. Jaki znak krzyża należy czynić przed odczytaniem Ewangelii? Jedni uczestnicy Eucharystii żegnają się zwyczajnie, a inni czynią potrójny mały znak krzyża. Nowe wydanie OMWR zaleca wszystkim spełnianie potrójnego znaku, czyniąc go na czole, ustach i sercu¹⁰⁵.
b. Czy należy żegnać się w czasie błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem? Dokumenty Kościoła nic na ten temat nie mówią. W naszych wspólnotach dominuje pochylenie głowy bez czynienia znaku krzyża. Kapłan udzielając tego błogosławieństwa nie wymienia imion Trójcy Świętej, a czynność błogosławienia Najświętszym Sakramentem trwa dłużej niż zwykłe błogosławieństwo. Można ją porównać do nałożenia rąk na głowę, które jest także znakiem udzielania łask, szczególnie wylania Ducha Świętego. Przyjmując dar łaski przekazany tym gestem nie czynimy znaku krzyża.
c. Czy należy się żegnać, gdy biskup w drodze do ołtarza lub w drodze powrotnej do zakrystii udziela błogosławieństwa? Jeżeli biskup zwraca się w naszą stronę i czyni ręką znak krzyża nad nami udzielając nam błogosławieństwa, należy się przeżegnać, gdyż jest to znak wyrażający przyjęcie otrzymanego daru.
d. Rażącym błędem, popełnianym często, choć stale piętnowanym, jest niedbałość w wykonywaniu krzyża. Staje się on wtedy gestem nieczytelnym i niezrozumiałym, a może nawet pewnym znieważeniem samego krzyża, gdyż zakrawa na jego parodiowanie. Dlatego należy dbać o spełnianie go w sposób właściwy.
e. Wiele osób czyni znak krzyża odmawiając "Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu". Charakter tej modlitwy jest inny, dlatego Kościół przy wymawianiu imion Trójcy Przenajświętszej skłon głowy¹⁰⁶. Ten gest powinien towarzyszyć słowom przy wymawianiu imion Ojca, Syna i Ducha Świętego.
f. Znak krzyża wodą święconą wykonują często kapłani wraz z zespołem liturgicznym przy rozpoczęciu procesji wejścia. Wydaje się, że nie jest to słuszne, gdyż znak krzyża ma być dopiero na rozpoczęcie Eucharystii. Trudno uzasadnić dwa znaki krzyża wykonywane na początku Mszy świętej.

Znak pokoju

96. Dokumenty Kościoła mówią o "obrzędzie pokoju", który ma miejsce przed przyjęciem Komunii świętej: "następuje obrzęd pokoju: wierni modlą się o pokój i jedność dla Kościoła i dla całej rodziny ludzkiej oraz wyrażają wzajemną miłość, zanim będą uczestniczyć w jednym chlebie. Konferencje Episkopatu ustalą sposób, w jaki ma się dokonywać obrzęd pokoju, uwzględniając przy tym sposób myślenia i zwyczaje poszczególnych narodów¹⁰⁷.

97. Przekazywanie sobie znaku pokoju przez wszystkich uczestników Eucharystii jest obrzędem nowym, wprowadzonym przez reformę Soboru Watykańskiego II. Dlatego trwa okres poszukiwania formy, która najlepiej wyrazi istotę tego aktu. Ustalenia Konferencji Episkopatu Polski są w tej dziedzinie następujące: "Znakiem pokoju jest ukłon w stronę najbliżej stojących uczestników Mszy świętej. W małych grupach znakiem pokoju może być podanie ręki. Zgromadzenie nie wypowiada żadnej aklamacji. Tam, gdzie taki zwyczaj wprowadzono, należy go zaniechać. Duchowieństwo przekazuje sobie znak pokoju w sposób dotychczasowy"¹⁰⁸.

98. W wielu wspólnotach, szczególnie rekolekcyjnych, przyjął się zwyczaj przekazywania sobie znaku pokoju przez podanie ręki najbliżej stojącym osobom.

99. Nowe wydanie Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego dokładniej opisuje przebieg tego obrzędu i jego znaczenie niż wydanie poprzednie:

a. OWMR: "Kapłan może dodać stosownie do okoliczności: przekażcie sobie znak pokoju i wszyscy, zgodnie z miejscowymi zwyczajami, wyrażają sobie wzajemnie pokój i miłość. Kapłan może znak pokoju przekazać asyście"¹⁰⁹.
b. OW: "Kapłan może przekazać pokój usługującym, pozostając jednak w prezbiterium, aby nie naruszać porządku celebracji. Może jedynie, dla słusznych racji podejść do kilku wiernych i przekazać im pokój. Wszyscy zaś, w sposób ustalony przez Konferencję Episkopatu, przekazują sobie nawzajem pokój, jedność i miłość. Przekazujący pokój może powiedzieć: Pokój Pański niech zawsze będzie z tobą, a przyjmujący odpowiada: Amen"¹¹⁰.

100. "Znak pokoju" jest jedynym wyraźnie wskazanym gestem, przez który uczestnicy Eucharystii zwracają się bezpośrednio do siebie nawzajem. Należy więc z całą troską dbać o to, aby nie pomniejszać jego roli i ukazywać jego głęboką treść. W jego przeżyciu rodzą się także pytania i wątpliwości:

a. Czy można podchodzić do wszystkich uczestników Eucharystii, aby im przekazać znak pokoju? Jest to możliwe, gdy uczestników Eucharystii jest kilku. W pozostałych przypadkach nie jest wskazane podchodzenie do wszystkich. OW w cytowanym powyżej fragmencie nie pozwala na taki akt przewodniczącemu zgromadzenia. Również jego uczestnicy powinni zachować umiar w przeżyciu tego obrzędu.
b. W jaki sposób przekazują sobie znak pokoju kapłan oraz osoby pozostające w prezbiterium? Przekazujący pokój wyciąga obydwie ręce w stronę przyjmującego mówiąc: "Pokój z tobą", przyjmujący także wyciąga obydwie ręce i przyjmując pokój odpowiada: "Amen".
c. Czym jest "pocałunek pokoju" i czy jest on dopuszczalny jest w tym obrzędzie? Gest ten jest braterskim uściskiem wyrażającym tę samą prawdę, co zwykły znak pokoju. Czytelniej wyraża wzajemne obdarowanie, podobnie jak leżenie krzyżem wyraźniej niż postawa klęcząca wyraża uniżenie przed Bogiem. Na zasadzie analogii można w szczególnie uroczystych celebrach, przekazać pokój tym właśnie znakiem. Nie powinno się to czynić wtedy, gdy znak ten może być źle zrozumiany przez uczestników zgromadzenia. W OW nie ma mowy o "znaku pokoju" ani o "pocałunku pokoju", gdyż dokument ten mówi o darach, które sobie przekazujemy, a nie o znakach, które te dary wyrażają. Uczestnicy Eucharystii mają sobie przekazać "pokój, jedność i miłość" i to jest najważniejsze.
d. Czy znak pokoju jest obowiązkowy w każdej Mszy świętej? Główna część obrzędu pokoju, jaki przeżywamy w Eucharystii, wyraża się w modlitwie o dar pokoju i wieńczy się słowami kapłana: Pokój Pański niech zawsze będzie z wami. Na te słowa wszyscy odpowiadają: I z duchem twoim. Natomiast zachętę wyrażoną słowami: Przekażcie sobie znak pokoju kapłan kieruje "stosownie do okoliczności"¹¹¹. Mszał określa tę możliwość słowami: "Jeżeli okoliczności za tym przemawiają, diakon lub kapłan mówi: Przekażcie sobie znak pokoju"¹¹².
e. Czy obrzęd pokoju przeżywany jest także w innych celebracjach? Obrzęd taki przewidziany jest także w czasie udzielania sakramentu Małżeństwa (jeśli sakrament udzielany jest poza Mszą świętą)"¹¹³.
f. Należy zaniechać zwyczaju tam, gdzie on istnieje, wygłaszania wspólnej aklamacji: Pokój nam wszystkim w czasie przekazywania znaku pokoju.

Inne gesty rąk

101. Oprócz znaku krzyża i znaku pokoju, istnieją inne gesty rąk, które w liturgii odgrywają ważną rolę. Poprzez nie wyrażamy nasze uwielbienie i dziękczynienie, żal i skruchę, a także błaganie i prośbę. Gesty rąk towarzyszą naszym najważniejszym przeżyciom duchowym w czasie liturgii. Wyrażają naszą wiarę i na nią oddziałują. Dlatego należy troszczyć się o ich czytelne wykonywanie.

102. Wśród tych gestów najczęściej spotykamy: modlitewne złożenie lub wzniesienie rąk, bicie się w piersi, obmycie rąk, nałożenie rąk na głowę.

a. Ręce złożone na sposób "gotycki" przyjmują wszyscy usługujący przy ołtarzu, gdy stoją lub klęczą. Gdy natomiast siedzą ręce są złożone na kolanach. Pozostali uczestnicy unikają takich gestów rąk, które uchodzą w danej wspólnocie za zbyt swobodne, dziwaczne i prowokujące. Mogą bowiem przyczyniać się do rozpraszania i odwracania uwagi innych. Wskazane jest, aby trzymali ręce złożone na sposób "romański".
b. Ręce wzniesione w górę (postawa "orans"), przyjmuje kapłan w czasie odmawiania modlitw liturgicznych.
c. Uderzenie się w piersi ma miejsce tylko w czasie akty pokutnego na słowa Moja wina¹¹⁴. Jest to znak usposobienia pokutnego i żalu za grzechy. Podczas wykonywania tego gestu wskazujemy na serce człowieka, gdyż "z serca pochodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże, fałszywe świadectwa, przekleństwa" (Mt 15, 19).
d. Nałożenie rąk na głowę jest znakiem udzielania Ducha Świętego. W celebracji liturgii jest to gest zarezerwowany dla osób, które przyjęły sakrament święceń. Biskup wyciąga ręce nad tymi, którym udziela święceń, sakramentu bierzmowania, a także gdy błogosławi oleje podczas Mszy Krzyżma w Wielki Czwartek. Kapłan wyciąga ręce nad wiernymi w czasie uroczystego błogosławieństwa, w czasie udzielania rozgrzeszenia w sakramencie Pokuty, w sprawowaniu Namaszczenia Chorych, a także wtedy, gdy koncelebruje z biskupem Eucharystię, w której udzielany jest sakrament Bierzmowania oraz w liturgii poświęcenia olejów w Wielki Czwartek. Nałożenie rąk jest także gestem używanym szczególnie przy błogosławieństwach osób. Ma on swoje uzasadnienie biblijne.

103. Pytania i wątpliwości:

a. Czy w czasie odmawiania Baranku Boży lub Panie, nie jestem godzien, należy uderzać się w piersi? Nie należy tego czynić, gdyż żadna z tych modlitw nie jest wyznaniem win. Gest uderzania się w pierwsi jest zalecony tylko w czasie aktu pokutnego.
b. Czy można wznosić ręce wraz z kapłanem w czasie odmawiania modlitwy eucharystycznej lub innym modlitw? W czasie modlitwy eucharystycznej oraz innych modlitw odmawianych przez kapłana nie można tego czynić. Natomiast modlitwy odmawiane wspólnie, np. Ojcze nasz, szczególnie podczas Mszy z udziałem dzieci, można odmawiać z wzniesionymi w górę rękami.

Procesja

104. Dokumenty Kościoła zaliczają do gestów także procesje. Są one znakiem wędrowania ludu Bożego do swego ostatecznego celu. Przypominają drogę życia, która zmierza do Chrystusa i w której Chrystus towarzyszy człowiekowi. W czasie Mszy świętej odbywają się cztery uroczyste przejścia: procesja wejścia, z Ewangeliarzem, z darami oraz komunijna. Trzeba się starać, by te czynności były wykonywane godnie z towarzyszeniem właściwych im śpiewów, określonych szczegółowymi przepisami¹¹⁵.

105. Procesje są przeżywane także przy innych celebracjach liturgicznych oraz towarzyszą rozpoczynaniu nabożeństw. W tej części "Ceremoniału" podane są ogólne uwagi dotyczące wszystkich procesji. Dodatkowe wyjaśnienia dotyczące poszczególnych procesji podane są w odpowiednich miejscach.

106. Każda uroczysta celebracja liturgiczna rozpoczyna się procesją wejścia. Mszał Rzymski przewiduje trzy rodzaje wejścia na rozpoczęcie liturgii: procesję, uroczyste wejście oraz zwykłe wejście¹¹⁶. Tę terminologię można zastosować także do opisu różnych form uroczystego wejścia rozpoczynającego liturgię także w niedziele i dni powszednie. Można wtedy przyjąć następujące zasady:

a. W "procesji" niesie się wszystkie znaki, jakie są przewidziane w takich okolicznościach: kadzidło, krzyż, świece, Ewangeliarz (nie niesie się go w procesji rozpoczynającej celebrację liturgii godzin). Tę formę stosuje się w najbardziej uroczystych celebracjach.
b. W "uroczystym wejściu" niesie się krzyż, świece i Ewangeliarz. Tę formę stosuje się w niedzielę, dni świąteczne, w czasie rekolekcji i dni skupienia.
c. W "zwykłym wejściu" nie niesie się żadnych znaków. Tę formę stosuje się w dni powszednie, gdy nie ma uroczystych obchodów.

107. Dla pięknego przejścia w procesji ważne jest także ustawienie wszystkich jej uczestników. Na czele idą zawsze osoby niosące znaki. Pozostali usługujący ustawiają się w procesji w taki sposób, aby pod dojściu do ołtarza jak najłatwiej mogli zająć swoje miejsca. O pięknie znaku, jakim jest procesja, decyduje także odpowiednie ustawienie pod względem wzrostu (od niższych do wyższych). Jest to jednak kryterium pomocnicze. Pierwsze jest kryterium ładu i "swojego miejsca".

- Szaty i naczynia liturgiczne -

108. OWMR mówi o "szacie wspólnej dla wszystkich usługujących"¹¹⁷, a równocześnie uczy, że "różność funkcji w sprawowaniu kultu ukazuje się zewnętrznie przez różność szat liturgicznych. Dlatego te szaty powinny być znakiem funkcji właściwej każdemu z posługujących. Poza tym szaty liturgiczne powinny podkreślać piękno czynności liturgicznych"¹¹⁸. Myśląc o szatach liturgicznych należy zachować to rozróżnienie na szaty wspólne dla wszystkich i szaty różne dla osób spełniających odmienne czynności.

Szaty wspólne dla wszystkich

109. "Szatą liturgiczną wspólną dla duchownych i ministrantów wszystkich stopni jest alba, przepasana w biodrach paskiem, jeżeli nie jest uszyta w taki sposób, że przylega do ciała nawet bez paska. Jeżeli alba nie osłania dokładnie zwykłego stroju koło szyi, przed włożeniem alby należy włożyć humerał. Albę można zastąpić komżą, ale nie wtedy, gdy się wkłada ornat lub dalmatykę lub gdy zamiast ornatu czy dalmatyki nakłada się samą stułę"^119.

110. Dokument mówi tutaj o wspólnej szacie dla "duchownych i ministrantów". Nie mówi natomiast o szatach wspólnych dla osób usługujących poza prezbiterium. Oni jednak także pełnią funkcję liturgiczną, a więc powinni nosić szatę, która będzie znakiem ich posługiwania. Brak szaty, która wyraźnie mówi o spełnianej funkcji jest być może jedną z przyczyn, dla których czynności spełniane poza prezbiterium są przez wielu traktowane jako "mniej ważne" od zadań ministranckich. Jest to jednak błędne spojrzenie, gdyż przyniesienie do ołtarza chleba i wina nie jest mniej ważne niż przyniesienie świecy.

111. Biała szata jest znakiem czystości duszy i przypomina dar dziecięctwa Bożego otrzymany na chrzcie. Wszyscy posługujący w prezbiterium wkładają tę szatę, gdyż wszyscy są dziećmi Bożego i tej godności dziecka Bożego są równi. Mały ministrant, akolita, diakon, kapłan, biskup, Ojciec Święty - wszyscy wkładają najpierw białą szatę. Ona nie wskazuje na to, jaką funkcję kto pełni, lecz wskazuje na piękno daru uczestnictwa w życiu Bożym, które jest udziałem wszystkich.

112. W sakramencie chrztu Bóg obdarzył ludzi także licznymi charyzmatami i talentami. O tej różnorodności i wielkim bogactwie darów mogą przypominać piękne i kolorowe szaty usługujących poza prezbiterium. W pewnym sensie świąteczny strój wszystkich uczestników niedzielnej liturgii jest znakiem różnorodności i piękna Bożych darów. To piękno, pielęgnowane przez wszystkich, może zostać jeszcze bardziej zaznaczone przez tych, którzy podejmują posługę. Dlatego kolorowe stroje scholi lub chóru mogą być także "liturgiczną szatą", jeśli widzi się w nich znak przypominający wielość i różnorodność talentów, jakie otrzymaliśmy od Boga. Także stroje regionalne, używane np. przez odczytujących wezwania modlitwy powszechnej mogą zyskać takie znaczenie. Jeśli zaś nie ma szczególnego stroju, to zawsze usługujący powinni nosić strój piękny i świąteczny, a nie roboczy lub sportowy. Samo piękno stroju, w którym spełniana jest posługa jest znakiem odejścia od codzienności i wejścia w świat Boga.

113. Znak ten istnieje w wielu wspólnotach także w posłudze ministrantów. Wkładają oni sutanki i kapturki w różnych kolorach.

Szaty własne poszczególnych usługujących

114. OWMR omawia szaty właściwe dla kapłana i diakona¹²⁰. Kapłan wkłada ornat, a diakon dalmatykę. Obydwaj zakładają stułę oraz w niektórych celebracjach wkładają kapę. Praktyka ta wskazuje, że szczególny strój wkładany dodatkowo na białą szatę, dotyczy tylko tych, którzy przyjęli sakrament święceń. Ornat i dalmatyka, a w odniesieniu do biskupa także oznaki jego biskupiej godności - to szaty, które są związane z urzędem diakonatu, prezbiteratu i biskupstwa.

115. Odmienność szat dla usługujących niższych stopni, czyli dla świeckich, nie rozwinęła się jeszcze w Kościele. W dalszej części Ceremoniału podaną są jednak pewne sugestie na ten temat. Jeżeli pojawią się w parafiach stopnie posługiwania dla wiernych świeckich, niewątpliwie też znajdzie to wyraz w odpowiednich znakach zewnętrznych.

Piękno szat liturgicznych

116. Należy troszczyć się o piękno szat liturgicznych i okazywać im należny szacunek. Alby i komże, ornaty i stuły, dalmatyki i inne szaty powinny się odznaczać szlachetną prostotą, a równocześnie pięknem. Są bowiem w służbie najświętszych tajemnic.

Naczynia liturgiczne

117. Troska o piękno odnosi się także do naczyń liturgicznych. Kielichy i pateny, puszki i monstrancja, a także kadzielnica i ampułki powinny być wykonane z odpowiedniego materiału, otaczane szacunkiem i utrzymywane w czystości.

Przestrzeń sakralna

118. Ważną grupę znaków stanowią także te związane z miejscem celebracji liturgicznej. Można tu wyliczyć przede wszystkim kościół, ołtarz, ambonę, miejsce przewodniczenia, a także tabernakulum, chrzcielnicę i konfesjonał. Są one ukazane poniżej w tej kolejności, w jakiej omawia je KKK.

Kościół

119. Budynek kościoła jest zewnętrznym i konkretnym znakiem istnienia wspólnoty Kościoła, w której dokonuje się misterium zbawienia człowieka realizowane poprzez słuchanie Słowa Bożego oraz celebrację Eucharystii i innych sakramentów świętych. W swojej strukturze zewnętrznej budynek kościoła przypomina o obecności Boga pośród swojego ludu, a także wyraża pobożność wiernych i ich miłość braterską. Aby kościół mógł służyć dla kultu Bożego wymaga się jego poświęcenia (dedicatio) lub pobłogosławienia (benedictio).

120. Wymienia się kościoły katedralne, parafialne i rektoralne. Kościół katedralny, czyli kościół w którym znajduje się katedra biskupa diecezjalnego, stanowi centrum życia liturgicznego całego Kościoła partykularnego. W tym miejscu pasterz diecezji przewodniczy funkcjom liturgicznym i poprzez odpowiednie formowanie liturgii powoduje iż kościół katedralny staje się matką i nauczycielką dla innych kościołów w diecezji¹²¹. Ważnym miejscem w kościele katedralnym jest katedra biskupa, czyli znak nauczycielskiej i pasterskiej władzy biskupa, a także znak jedności wiernych w wierze, którą pasterz diecezji głosi¹²². Kościół parafialny jest znakiem obecności wspólnoty parafialnej i musi posiadać chrzcielnicę. Inne kościoły, które służą ludowi Bożemu, spełniają tę samą funkcję w dziele zbawienia choć nie posiadają takiego znaczenia jak wspomniane wyżej.

121. Każdy kościół posiada własny tytuł. Stanowi on cechę charakterystyczną wspólnoty gromadzącej się w tym miejscu i wyznacza dzień obchodów święta patronalnego.

Ołtarz

122. "Ołtarzem Nowego Przymierza jest Krzyż ChrystusaPor. Hbr 13,10., z którego wypływają sakramenty Misterium Paschalnego. Na ołtarzu, który stanowi centrum świątyni, ,uobecnia się w znakach sakramentalnych ofiara Krzyża. Ołtarz jest także stołem Pańskim, do którego jest zaproszony Lud Boży. Por. Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, 259.. W niektórych liturgiach wschodnich ołtarz jest także symbolem grobu (Chrystus naprawdę umarł i naprawdę zmartwychwstał)¹²³.

Tabernakulum

123. "Tabernakulum powinno być umieszczone "w kościele... w najbardziej godnym miejscu, z największą czcią"Paweł VI, enc. Mysterium fidei.. Godna forma, właściwe umieszczenie i zabezpieczenie, tabernakulum powinny sprzyjać adoracji Pana, rzeczywiście obecnego w Najświętszym Sakramencie ołtarza.
Święte krzyżmo (myron), służące do namaszczania, jest znakiem sakramentalnym pieczęci daru Ducha Świętego; tradycyjnie jest przechowywane i czczone w jakimś bezpiecznym miejscu świętym. Można do niego dołączyć olej katechumenów i olej chorych"¹²⁴.

Miejsce przewodniczenia

124. "Katedra biskupa lub krzesło prezbitera "powinny podkreślać jego funkcję jako przewodniczącego zgromadzenia i kierującego modlitwą"¹²⁵.

Ambona

Ambona. "Godność słowa Bożego wymaga, by w kościele było ono głoszone z miejsca, na którym w czasie liturgii słowa spontanicznie skupia się uwaga wiernych"¹²⁶.

Chrzcielnica

125. "Chrzest zapoczątkowuje zgromadzenie Ludu Bożego, dlatego świątynia powinna posiadać miejsce do celebracji chrztu (chrzcielnica) oraz sprzyjać pamięci o obietnicach chrzcielnych (woda święcona)"¹²⁷.

Konfesjonał

126. "Odnowa życia chrzcielnego wymaga pokuty. Świątynia powinna zatem posiadać miejsce służące wyrażaniu skruchy i otrzymywaniu przebaczenia, dostosowane do przyjmowania penitentów.
 Świątynia powinna także stanowić przestrzeń zachęcającą do skupienia i cichej modlitwy, która przedłuża i uwewnętrznia wielką Modlitwę eucharystyczną"¹²⁸.

- Inne znaki -

127. W celebracji liturgii występują także inne znaki, spełniane przez uczestników zgromadzenia lub im towarzyszące:

a. Pocałunek. Kapłan wykonuje ten gest trzykrotnie w czasie każdej Mszy świętej (na początku, po odczytaniu Ewangelii oraz na końcu). Wierni całują krzyż w czasie wielkopiątkowej adoracji. Poza tym często ma miejsce ucałowanie relikwii.
b. Spojrzenie. Wzrok człowieka jest także znakiem, przez który może on wyrazić radość lub smutek, pytanie lub aprobatę, wdzięczność lub uwielbienie, spokój lub nerwowość. W celebracji liturgii wzrok powinien się zwracać przede wszystkim ku znakom mówiącym o obecności Boga pośród nas oraz wyrażać miłość i pokój serca.

PRZYPISY

⁴³ Napisy w stallach: Si mens non orat in vanum lingua laborat - Jeśli serce nie czuje na próżno gęba pracuje.
⁴⁴ KL 7; PO 4.
⁴⁵ OWMR 34-35.
⁴⁶ Od greckiego źródłosłowu mówiącego o łączeniu razem.
⁴⁷ KL 112.
⁴⁸ KL 113.
⁴⁹ OWMR 39-40.
⁵⁰ WLM 21.
⁵¹ PSP - Liturgia 137.
⁵² Instrukcja - Musicam sacram 18.
⁵³ Który można nawet opuścić, jeśli nie jest śpiewany (OWMR 39).
⁵⁴ KL 30.
⁵⁵ OWMR 23.
⁵⁶ KL 30.
⁵⁷ Instrukcja - Musicam sacram 17.
⁵⁸ OW 45.
⁵⁹ OW 45.
⁶⁰ OWML 28.
⁶¹ OW 71.
⁶² OW 84.
⁶³ Por. str. 375*.
⁶⁴ Dyrektorium - Msza z udziałem dzieci 37.
⁶⁵ OWLG 201-203.
⁶⁶ Obrzędy chrztu dzieci 17.
⁶⁷ Obrzędy bierzmowania 24.
⁶⁸ Obrzędy pokuty 24.
⁶⁹ Obrzędy pokuty 26.
⁷⁰ Sakramenty chorych 97.
⁷¹ Obrzędy pogrzebu 64.
⁷² OWMR 21.
⁷³ OWLG 263.
⁷⁴ OWMR 21.
⁷⁵ OWLG 264-265.
⁷⁶ Instrukcja - Dla duchowieństwa 28.
⁷⁷ Instrukcja - Inaestimabile donum 11.
⁷⁸ Przepisy wykonawcze do ID 10.
⁷⁹ Instrukcja - Dla duchowieństwa 27.
⁸⁰ PSP - Liturgia 92.
⁸¹ OWLG 265.
⁸² SC 24.
⁸³ KKK 1145.
⁸⁴ OWMR3 274.
⁸⁵ OW 137.
⁸⁶ OWMR 274.
⁸⁷ Tamże.
⁸⁸ Tamże.
⁸⁹ OWMR 275b.
⁹⁰ KSL 128c.
⁹¹ OWMR 275.
⁹² OWMR 275a.
⁹³ Dokumenty nie mówią wprost o wykonywaniu takich ukłonów wobec celebransa, gdy jest nim kapłan. Domagają się natomiast głębokiego ukłonu, gdy celebransem jest biskup. Można więc wnioskować, że ukłon towarzyszący spełnianej czynności jest właściwy dla liturgii rzymskiej. Stąd zalecenie, aby wobec kapłana wykonywać skłon głową.
⁹⁴ OWMR 275b.
⁹⁵ Por. OWMR 160; Por. Elliot - Ceremonies 34b.
⁹⁶ OWMR 274, 275b.
⁹⁷ CE 76.
⁹⁸ CE 91.
⁹⁹ OW 275b.
¹⁰⁰ Por. CE 76.
¹⁰¹ OWMR 28.
¹⁰² OWLG 266.
¹⁰³ OW 134.
¹⁰⁴ OWLG 266.
¹⁰⁵ OW 134.
¹⁰⁶ Por. OWMR 234a.
¹⁰⁷ OW 82.
¹⁰⁸ Instrukcja - Dla duchowieństwa 25.
¹⁰⁹ OWMR 112.
¹¹⁰ OW 154.
¹¹¹ OW 154.
¹¹² MR 374*.
¹¹³ Obrzędy Sakramentu Małżeństwa 113.
¹¹⁴ MS s. 5*.
¹¹⁵ OW 44.
¹¹⁶ Por. Niedziela Palmowa, święto Ofiarowania Pańskiego.
¹¹⁷ Por. OWMR 336.
¹¹⁸ OWMR 335.
¹¹⁹ OWMR 336.
¹²⁰ Por. OWMR 337-341.
¹²¹ Dyrektorium o posłudze duszpasterskiej biskupów (22 lutego 1973), 81.
¹²² CE 42.
¹²³ KKK 1182.
¹²⁴ KKK 1183.
¹²⁵ KKK 1184.
¹²⁶ KKK 1184.
¹²⁷ KKK 1185.
¹²⁸ KKK 1185.

* [MS1]Być może, że ten przepis o głębokim skłonie wobec biskupa należy pominąć, gdyż w OWMRn, cytując CE 68b, nie wymienia tego przypadku.